Khi đọc Gánh Hàng Hoa của nhà văn Thạch Lam, tôi đã bị ấn tượng mạnh bởi những dòng văn tỉ mỉ của ông khi viết về cuộc sống giản dị nhưng đầy ý nghĩa trong xã hội cũ. Đặc biệt, đoạn Một Thức Quạ Của Lúa Non: Cẩm đã khắc họa rõ nét khung cảnh Hà Nội những năm tháng giao thời.
Tiếng cẩm Vòng đã lan khắp tất cả ba kỳ, và đến mùa cẩm, các người ở Hà Nội 36 phố phường vẫn thường ngóng trông cô hàng cẩm xinh xinh, áo quần gọn ghẽ, với cái dấu hiệu đặc biệt là cái đòn gánh hai đầu cong vút lên như chiếc thuyền rỗng…
(Gánh Hàng Hoa – Thạch Lam)
Thế giới những gánh hàng hoa chở đầy hương sắc Hà Nội đã hiện lên sống động và chân thực. Nếu những gánh hàng hoa đã đi vào những trang văn thơ đầy tình cảm như vậy, thì hẳn là câu chuyện về những con người gánh hàng ấy, hay chính là những người có công tạo nên vẻ đẹp ấy, còn thú vị hơn nhiều. Những suy nghĩ đó, vô hình trung, đã dẫn tôi đến với cuộc hội ngộ cùng những người bạn văn cùng thời của Thạch Lam, Khái Hưng và Nhất Linh. Nó đã dẫn tôi đến với câu chuyện phía sau những gánh hàng hoa chở đầy kỷ niệm đó.
Gánh hàng hoa phố phường Hà Nội
Cuốn Tiểu Thuyết Đặc Biệt Ra Mắt Trong Hoàn Cảnh Khác Biệt
Gánh Hàng Hoa là một tiểu thuyết đặc biệt, ra đời vào một dịp cũng đặc biệt không kém trong lịch sử Tự Lực Văn Đoàn. Đó là dịp kỷ niệm một năm báo Phong Hóa ra mắt bạn đọc gần xa vào ngày 22/9/1933.
Vào thời điểm đó, Tự Lực Văn Đoàn đã đi những bước đầu vững chãi với vai trò là cửa ngõ của cuộc đời mới văn hóa, với màn trình làng gây bão hai tiểu thuyết Hồn Bướm Mơ Tiên (1933) và Nửa Chừng Xuân (1934). Gánh Hàng Hoa, tuy sinh sau đẻ muộn trong cơn sóng lũ cuốn trào của tinh thần diệt cũ tôn mới ấy, nhưng lại mang dáng vẻ của nàng thiếu nữ chân quê hồn nhiên, một nàng tiên đang say giấc êm đềm trong cuộc tình lãng mạn mơ màng.
Được Gánh Hàng Hoa, độc giả hẳn sẽ ngỡ ngàng trước sự bình yên của nó, không gay gắt, không bi thương, mà chỉ như một khoảng lặng nhỏ trong tâm hồn biến động, một nét trầm xao xuyến giữa cuộc xung đột của các thế hệ.
Gánh Hàng Hoa xoay quanh chuyện tình yêu và tình bạn giữa ba con người: Minh, Liên và Văn. Lấy bối cảnh Hà Nội trong những năm tháng giao thời đầy biến động, hai tác giả đã phác họa nên bức tranh giao thời sống động, đồng thời khắc họa những giá trị tinh thần truyền thống. Ở đó có tình phu thê, tình bè bạn, tình thương người và trên hết, là sự lưu luyến với những nét đẹp tưởng chừng như vẫn luôn ý nghĩa đối với mỗi thời.
Câu Chuyện Ba Người
Thực tình, gọi Gánh Hàng Hoa là một chuyện tình e rằng chưa chính xác. Vì đôi trai gái trong câu chuyện, Minh và Liên, vốn đã nên duyên vợ chồng thiết rồi. Hơn nữa, họ đã không còn ở thời bên duyên đôi lứa của tuổi xuân thì. Vả lại, hai tác giả cũng không hề định nghĩa gì mấy về chuyện tình duyên của họ, cứ như thể đã đánh mất đi hình ảnh của tuổi trẻ.
Nhưng, phải đến khi chạm rãi lần lượt từng trang hồi ký định mệnh này, các bạn hẳn sẽ cùng bồi hồi khi phút trước còn đang đắm chìm trong cảnh mạn như nóng phu thê, vậy mà mới lướt sang trang kế bên đã thấy họ chỉ vì chút máu ghen vô cớ mà rạch rời nhau chỉ vì chút máu ghen quyền lợi nho nhỏ. Chưa kể, lá thư sau cánh cửa của đôi phu thê mạn nho không bao giờ còn có cơ hội dò xét, chỉ là một người đang nâng gánh tơ tư, một người bạn hữu chí cốt của anh chồng!
Có một loại tình cảm đớn phương nhưng khó thể tiến tới. Là giữ vững lý trí trong tim, là hiện diện âm thầm vì người thương. Đó là tình yêu lý trí. Cũng có một kiểu tình bạn vượt lên lệ thường tình, là hy sinh hạnh phúc riêng tư để giúp bạn được dựng ý toại lòng trên đời. Các nhân vật trong Gánh Hàng Hoa chính là đại diện của hình mẫu lý tưởng đó.
Ba con người trẻ vướng vào tam giác tình cảm éo le. Có người đang thương, có người đang giản. Bệnh tật, say thuốc phiện, bồi tình,… Những tưởng sau những bi kịch ấy, mới sự đã tan nát. Nhưng may thay, giữa tình yêu thương chân thành, bằng sự thấu cảm sâu sắc, đôi vợ chồng đã hòa giải và đón tươi trong lời chúc phúc trăm năm từ người đồng bạn khả ái. Còn gì tuyệt vời hơn thế?:
Còn gì sung sướng bằng có một nét nhạc không rộng rãi nhưng mắt mày, trong nét nhạc có một người vợ xinh đẹp, dịu dàng, đáng yêu, đáng kính. Trời ơi! Thực là một cái tờ uyên ương đầy hoa, mộng, đầy ánh sáng.
(Gánh Hàng Hoa)
Một chuyện tình phu thê, nhưng đầy rẽ biến cố trắc trở, đầy rẫy những xáo trộn nhỏ trong tâm hồn như thủy còn thanh mai trúc mã vậy!
Những Nét Đẹp Vang Bóng Một Thời
Câu chuyện của Gánh Hàng Hoa không chỉ bó hẹp trong quan hệ tình bạn, tình yêu, nâu mình dưới danh nghĩa của thần ái tình, hai tác giả còn bộc lộ sự say đắm với cảnh sắc và giai nhân sống động kinh kỳ Thăng Long. Thật vậy, khi đổi chiếu góc nhìn từ mỗi nhân vật, tình cảm sâu kín ấy mới dần hiện ra. Một tình cảm mộc mạc chân thành. Tình lồng trong tình. Chuyện tình của những người say Hà Nội.
Đối với Minh – người chồng, Hà Nội là hồ Hoàn Kiếm, là hồ Tây, là Vườn Bách Thảo, là cảnh trường rực mặn che êm đêm một cõi bên nếp sống vợ chồng hiền đến đâu bậc răng long.
Đối với Văn – bạn Minh, Hà Nội là bóng hình giai nhân, là mỗi tình si thẳm lắng không thể quên cả một đời. Đó cũng là chứng nhân cho tình bạn đẹp của anh, một tình cảm cao thường đủ để vượt qua dục vọng tầm thường, để cứu rỗi một linh hồn lạc lõng, để gìn giữ trái tim tự cho chính mình và cho người khác.
Đạt kinh kì trong mắt mỗi người mang một dáng vẻ khác nhau. Có người yêu cái đẹp cảnh trí, có người yêu cái đẹp giai nhân. Tựu trung lại, những cặp mắt đó tuyệt nhiên không giấu nổi si mê với một bóng hồng duy nhất, một bóng hồng tên Liên – “người đã đến bên tất cả”.
Vậy Liên có gì mà các nhân vật mắc khách khái chỉ u mê đến vậy?
Quả thực, Liên không đẹp, không đượm những nét thanh tú như những cô nàng thanh lịch. Nàng thuộc tuýp người kiểu cổ, kiểu giai nhân Hà Nội cổ, quê mùa, chân chất, thu gọn đời mình trong nếp sống vợ chồng, trong kiếp hàng rong kế thừa từ nơi lãng mạn của ngôi làng hoa Hữu Tiếp (Trái Hàng Hoa) thắm sắc muôn đời:
Cách phố Hà Nội gần không xa
Thú đấy hơn thú trái Hàng Hoa
Có dấp đi chơi buồn giải buồn
Trưa lên hống mắt ngồi ngắm nga
Người buồn nhớ lại sự tích cũ
Đó đó Thăng Long xưa mấy nhỉ?
ở đây hoặc có lâu, dài, cá?
Hay chỉ ít nhiều cây, cỏ, hoa?
(Bài Trái Hàng Hoa – Tản Đà)
Nhưng tiếc rằng, người ta vẫn thường bị hấp dẫn bởi những bản diễn phụ phiếm bên ngoài mà ít lưu tâm đến những điều gần gũi ngay cạnh mình. Có thể Liên không phải mỹ nhân trước danh xưng phượng hoa ấy, nhưng Liên có thưa sự hiện đại của một cô gái Hà Thành nét na thủy mỹ, thưa sự tản tạo sớm khuya của người vợ hiền. Liên, dường như chính là đại diện cho cái thời vang bóng xa xăm, cái thời đã mãi mãi lùi hơn về phía dĩ vãng. Là cái thủy khi ngườg ta đợi còn ca ngợi những cảnh chống đèn sách bên cạnh người vợ tạo tân, khi đạo vợ còn là chuẩn mực cho sự hòa hợp gia đình.
Nhưng Hà Nội của Liên thì không. Hà Nội ngày đó đã đổi thay biết bao kể từ ngày người Pháp đến. Những nàng tân thời vẫn chưa quen thuộc, thú vui tao nhã ngày xưa, và kể cả ngươời chồng của Liên cũng bị cuốn vào lạc thú ấy rồi! Ôi chao, có lẽ sống ở thời phải theo thời, chân lý đó thực là một cực hình cho những người như Liên, như bao thế hệ vang bóng từ xưa đến nay.
Thực tình mà nói, nếu cảnh vợ chồng ảm đạm làm lòng tôi cảm thấy khoan khoái, thì cảnh Liên khoác lên mình bộ áo tân thời, háo hức chẳng biết bao. Ai bảo Liên không thích làm đẹp chứ? Chỉ là Liên thuộc về lớp người xưa cũ, ưa sự chân chất và thanh thuần, yêu cái đời sống bình dị và êm ái.
Nói ra sợ mất lòng em,
Vân em! Em hãy giữ nguyên quê mùa.
Như hôm em đi lỡ chữa,
Cứ ăn mặc thế cho vững lòng anh.
(Chân quê – Nguyễn Bính)
Hãy tưởng tượng đến những người mẹ, người bà, người cô liễu đã từng có những giây phút giây hội xuân hạnh phúc như vậy, đã từng mong ngóng tìm về khoái cảm ái tình thuở ban đầu như vậy xem. Vẫn là hài, vẫn là những nàng Liên đó, nhưng đã mạnh mẽ trút bỏ những lề thói gò bó mệt mỏi của riêng mình. Và tôi đã nghĩ: thời đại nào mà chả có cả đĩa ngược lẫn thiên đường cũng tồn tại, phải trái đúng sai chỉ ở quan niệm mà thôi.
Kết Luận
Viết về buổi giao thời, nhưng Khái Hưng và Nhất Linh không tuyệt đối thi vị hóa đời sống mới, nếp sống mới. Ngược lại, khi sự Âu hóa ngày một xâm nhập vào đời sống tinh thần của người Việt, khi các quan niệm truyền thống dần tàn phai, khi cái tôi cá nhân dân được đề cao, thì vẫn có một bộ phận nhỏ nhỏ những người trẻ bị cuốn theo lối sống ích kỷ hào nhoáng, trọng vật chất lẫn bằng hoại đạo đức xã hội. Người Việt dường như bởi vậy cũng phải đương đầu với việc lựa chọn giữa hòa tan hay hòa nhập, giữa những giá trị cũ mới đan xen, được thể hiện qua hai con đường trái ngược nhau của Minh và Liên.
Gánh Hàng Hoa có thể được ví như bước ngoặt nhẹ nhàng đầu tiên trong công cuộc cải cách phong hóa nước nhà của Tự Lực Văn Đoàn. Các nhà văn đã dẫn dắt độc giả đến mặt trái của xã hội âu hóa nửa mùa, điều mà sau này độc giả sẽ hiểu sâu sắc hơn qua hai tác phẩm Đẹp (1940) và Bán Khoán (1943). Đồng thời, thông qua một cốt truyện giầu tính lãng mạn và nhân văn, dưng như hai nhà văn có ý muốn bù đắp cho các độc giả một viễn cảnh tươi sáng thay cho những đoạn tình dang dở trước đó. Qua đó hẳn cũng gửi gắm những thông điệp cao cả về tình yêu, về tình bạn.
Thật vậy, cảnh vật chung hợp trong Gánh Hàng Hoa cũng chính là tâm nguyện chứa thành của Lan và Ngược (Hồn Bướm Mơ Tiên), là giác mộng nữa chừng của Mai và Lộc (Nửa Chừng Xuân). Và đó cũng là niềm mong ước chung của những người đang có và sẽ có một mảnh tình sẻ giữa dòng đời bất tận.
